چکیده
سابقه و هدف: تخریب مراتع کشور هم به لحاظ کمی و هم از جهت کیفی آهنگی شتابنده پیدا کرده است. این پدیده نه تنها منجر به کاهش وسعت مراتع و تنوع گیاهی می‌شود، بلکه اثرات زیست‌محیطی گسترده‌تری مانند فرسایش خاک، کاهش منابع آبی، و افزایش مخاطرات طبیعی نظیر سیلاب‌ها و بیابان‌زایی نیز به دنبال دارد. هدف از این تحقیق بررسی و شناسایی مهم‌ترین عوامل موثر در تخریب مراتع شهرستان فریدن و مقایسه دیدگاه کارشناسان و مرتعداران منطقه نسبت به این عوامل می‌باشد.
مواد و روش: ابتدا عوامل تخریب با استفاده از بررسی منابع، بازدید میدانی و نظر متخصصین حوزه منابع طبیعی بر اساس معیارهای مدیریتی، اقتصادی، اجتماعی و طبیعی شناسایی شد. سپس اقدام به اخذ نظر کارشناسان و متخصصین فنی حوزه منابع طبیعی و دامداران خبره و آگاه منطقه از طریق توزیع پرسش‌نامه طیف پنج گزینه‌ای لیکرت گردید. روایی پرسش‌نامه با استفاده از نظرات متخصصان و پایایی آن بر اساس ضریب آلفای کرونباخ برای گروه کارشناسان 87/0 و برای گروه مرتعداران 81/0 به دست آمد. داده‌های حاصل با آزمون‌های توصیفی و آزمون غیرپارامتری من‌ویتنی در نرم افزار SPSS نسخه 26 تحلیل شدند.
نتایج: کارشناسان از بین عوامل اصلی، عوامل اقتصادی را با میانگین وزنی 48/4 مهم‌ترین عامل تخریب دانسته و دامداران عوامل مدیریتی را با میانگین وزنی 17/4 مؤثرتر دانستند. از نظر هر دو گروه عوامل طبیعی کمترین اثر را در تخریب مراتع ایفا می‌نمایند. از بین زیرمعیارها کارشناسان، اقتصاد دامداران را با میانگین وزنی 32/4 مهم‌ترین عامل تخریب و دامداران زیرمعیار دام و دامداری را با میانگین وزنی 97/3 مؤثرتر دانستند. از میان 30 عامل تخریب شناسایی شده، کارشناسان به ترتیب سه عامل تعداد زیاد بهره­برداران با وزن 39/4، چرای مازاد بر ظرفیت مرتع با وزن 26/4 و چرای طولانی و مکرر با وزن 19/4 را مخرب‌ترین عوامل معرفی نمودند. از نظر مرتعداران سه گزینه‌ای که بیشترین تأثیر را در تخریب مراتع شهرستان فریدن دارند چرای مازاد بر ظرفیت مرتع با وزن 63/4، خشکسالی با وزن 53/4 و قیمت بالای علوفه با وزن 50/4 می‌باشند. با توجه به تحلیل نتایج آزمون‌های توصیفی و من‌ویتنی، عوامل اقتصادی به عنوان عوامل اصلی تخریب مراتع در شهرستان فریدن شناخته شدند. این عوامل شامل مسائلی مانند چرای مازاد بر ظرفیت مرتع، قیمت بالای علوفه، تعداد زیاد بهره‌برداران، و کمبود نیروی حفاظتی است که به طور مستقیم و غیرمستقیم به وضعیت اقتصادی منطقه و مرتعداران ارتباط دارند. همچنین، اگرچه عوامل اجتماعی (مانند روحیه منفعت‌طلبی شخصی و نبود احساس مالکیت) به‌طور مستقیم کمتر از عوامل اقتصادی تأثیرگذارند، اما از طریق تشدید بهره‌برداری غیراصولی و کاهش مسئولیت‌پذیری جمعی، تأثیر غیرمستقیم چشمگیری دارند. تعامل این سه دسته عوامل در یک چرخه معیوب منجر به فشار مضاعف بر مراتع شده است. به‌عنوان مثال، ضعف مدیریت و مشارکت محلی موجب تداوم بهره‌برداری اقتصادی ناپایدار می‌شود و نبود حمایت نهادی مناسب، امکان به‌کارگیری راهکارهای اصلاحی را کاهش می‌دهد.
نتیجه‌گیری: نتایج نشان می‌دهد که عوامل مرتبط با دامداری، تعداد زیاد بهره‌برداران و قیمت بالای علوفه از نظر هر دو گروه نقش محوری در تخریب دارند. همچنین، در حالی که نظرات دو گروه در کلیات هم‌راستاست، اختلاف‌نظرها در اولویت‌بندی ریشه در تفاوت تجربه، دانش، و منافع آن‌ها دارد. شناخت این تفاوت‌ها و تعامل میان عوامل اقتصادی، مدیریتی و اجتماعی می‌تواند مبنایی برای طراحی سیاست‌های مشارکتی، هدفمند و پایدار جهت حفاظت از مراتع باشد.