سابقه و هدف: خصوصیات اقلیمی حاکم بر مناطق خشک و نیمه خشک فلات ایران، شرایط حساس و شکننده‌ای را در این مناطق ایجاد نموده است. در این مناطق فرسایش خاک و کویری شدن از جمله فرآیندهایی است که منابع آب و خاک را به­صورت مستقیم و غیرمستقیم به شدت تهدید می‌کند. مطالعه حاضر با هدف بررسی تاثیر درجات متفاوت بیابان­زایی بر توازن شیمیایی (استوکیومتری) کربن، نیتروژن و فسفر در خاک و اندام­های گیاهی در منطقه بیابانی بمپور انجام شد.

 مواد و روش‌ها: باتوجه به معیارهای خاک و پوشش گیاهی پنج درجه بیابان­زایی شامل بالقوه، سبک، متوسط، شدید و خیلی شدید در منطقه درنظر گرفته شد. در هر درجه بیابان­زایی، در سایت­های با ابعاد ۱۰۰متر×۱۰۰متر نمونه­برداری از خاک (۴۵ نمونه خاک) و پوشش گیاهی با استفاده از کوادرات (مجموعا ۴۵ کوادرات) به روش کاملا تصادفی انجام شد (مجموع ۱۵ سایت). در هر کوادرات گونه­های گیاهی موجود و لاشبرگ و ریشه گونه­های گیاهی از عمق ۳۰-۰ سانتی­متری برداشت شدند. نمونه­های خاک و گیاه (برگ، ساقه، ریشه، لاشبرگ) پس از خشک شدن برای آنالیز عناصر آماده شدند. در آزمایشگاه غلظت کربن، نیتروژن و فسفرکلیه بافت­های گیاهی، لاشبرگ و نمونه­های خاک بر حسب درصد ماده خشک با روش­های استاندارد اندازه­گیری شد. داده‌های حاصل از این تحقیق مورد تجزیه واریانس یکطرفه در قالب طرح کاملا تصادفی در سه تکرار قرار گرفتند. به­منظور تعیین همبستگی مقدار عناصر و استوکیومتری آنها بین بافت­های گیاهی و خاک ماتریس همبستگی رسم شد.

نتایج: نتایج نشان داد بیشترین مقدار کربن، نیتروزن و فسفر خاک مربوط به مرحله بیابانزایی بالقوه بود و با افزایش شدت بیابانزایی در منطقه مورد مطالعه مقدار کربن خاک کاهش معنی­دار نشان داد (p<0.01). بیابانزایی در منطقه مورد مطالعه تاثیر معنی­داری در کاهش نسبت C:N، N: P و  C: P خاک داشت. نسبت C:N در مرحله بیابانی بالقوه (32/0) نسبت به سایر مراحل بیابانی بیشتر بود. با افزایش شدت بیابان­زایی مقادیر کربن بخش هوایی گیاه کاهش معنی­دار نشان داد (p<0.05). بیشترین مقدار کربن اندام هوایی به­ترتیب مربوط به مرحله بیابان­زایی بالقوه (29/37 درصد) بود و کمترین میزان مربوط به مرحله بیابان­زایی شدید (04/27 درصد) بود. نسبت N:P  ریشه و لاشبرگ با افزایش شدت بیابانزایی کاهش معنی­دار داشت (p<0.01). این نسبت در مورد ریشه و لاشبرگ گیاهی در مرحله بالقوه حداقل میزان بود و مراحل خیلی شدید و شدید به­ترتیب بیشترین نسبت N:P ریشه و لاشبرگ را نشان دادند. کمترین و بیشترین نسبت C:P به­ترتیب مربوط به مرحله خیلی شدید و بالقوه بود.

نتیجه‌گیری:

به­طور کلی باتوجه به تغییراتی که در ساختار پوشش گیاهی، حاصلخیزی خاک و ذخیره کربن و نیتروژن دیده شد، می­توان نتیجه گرفت بیابا­نزایی تاثیر به سزایی در کاهش عناصر مغذی خاک و ذخیره عناصر بافت­های گیاهی در منطقه بیابانی بمپور داشت. این نتایج تلاش های مدیریتی جهت مقابله با تخریب اراضی از طریق بیابانزایی را توجیه می‌کند و شایسته است مورد توجه تصمیم‌گیران قرار گیرد.