اعظم خسروی مشیزی، اسفندیار جهانتاب، حامد احمدپور، محسن شرافتمندراد،
دوره ۱۶، شماره ۴ - ( ۱۲-۱۴۰۱ )
چکیده
سابقه و هدف: سطح وسیعی از مراتع کشور ایران در مناطق خشک و نیمه خشک واقع شدهاند که درصد قابل توجهی از آنها تخریب شده و شرایط مناسبی ندارند. در این مناطق به دلیل نبود رطوبت، احیای پوشش گیاهی به آسانی صورت نمی‌گیرد. عملیاتهای ذخیره نزولات از جمله اقدمات مدیریتی لازم برای اصلاح و توسعه مراتع این مناطق هستند. عملیات ذخیره نزولات با افزایش رطوبت در دسترس گیاه، شرایط برای احیای مراتع را مهیا می‌کنند. اما همه روشهای ذخیره نزولات کارایی یکسانی ندارند و ممکن است در مناطق مختلف تاثیر یکسانی در احیای مرتع نداشته باشند. لذا لازم است که اینگونه عملیات در مناطق مختلف مورد مقایسه قرار گیرند تا امکان انتخاب بهترین روش وجود اشته باشد. در همین راستا، این مطالعه به بررسی کارایی دو روش ذخیره نزولات در بازسازی پوشش گیاهی مراتع خشک استان هرمزگان میپردازد.
مواد و روش‌ها: در این مطالعه سه تیمار در نظر گرفته شده است: منطقه شاهد، منطقه تحت عملیات هلالی آبگیر و منطقه تحت عملیات پخش سیلاب. برای اندازهگیری پوشش گیاهی از روش سیستماتیک-تصادفی استفاده شد. در هر منطقه سه ترانسکت صد متری مستقر شد. در امتداد هر ترانسکت، پوشش گیاهی در ده پلات دو در دو اندازهگیری شد. جمعاً در ۹۰ پلات، درصد پوشش تاجی و تعداد پایه گونهها یادداشت شد. فرم زیستی گونههای گیاهی بر اساس روش ردهبندی رانکایر تعیین گردید. همچنین در هر پلات درصد سنگ و سنگریزه، لاشبرگ و خاک لخت اندازهگیری شد. برای بررسی فلور منطقه در طول پیمایش منطقه مورد مطالعه از کلیه‌ی گیاهان موجود در منطقه مورد مطالعه، نمونه‌برداری و پس از پرس و خشک کردن نمونهها با استفاده از منابع معتبر شناسایی گردیدند. برای ارزیابی ترکیب گیاهی در هر سه منطقه، از تیپهای عملکردی گیاهان استفاده شد. آزمون تجزیه و تحلیل واریانس یکطرفه و LSD به منظور مقایسه میانگین خصوصیات پوشش گیاهی در عرصههای هلالی آبگیر و پخش سیلاب و مناطق شاهد استفاده شد. نرخ تغییرات شاخصهای جامعه گیاهی مناطق ذخیره نزولات نسبت به منطقه شاهد نیز تعیین شد. آنـالیز تطبیقـی نااریـب برای بررسی ارتباط گونههای گیاهی با مناطق ذخیره نزولات و شاهد استفاده شد.
نتایج: نتایج نشان داد که بین مناطق ذخیره نزولات و شاهد از نظر خاک لخت، لاشبرگ، پوشش گیاهی اختلاف معنیداری وجود دارد (۰۵/۰ P<). عملیات پخش سیلاب و عملیات هلالی آبگیر سبب افزایش معنی‌دار تاج پوشش گیاهی و لاشبرگ در منطقه شده بودند (۰۵/۰ P<). بررسی تیپهای عملکردی گیاهان نیز نشان داد که گونههای گیاهی با کلاس خوشخوراکی دو و همیکریپتوفیتها تحت عملیاتهای ذخیره نزولات به ترتیب شانس توسعه بیشتری داشتند. از نظر فرم رویشی، عملیات ذخیره نزولات بطور معنیداری بیشترین تاثیر مثبت را بر فوربها و گراسها داشته است (۰۵/۰ P<). نتایج همچنین نشان دادند که خانوادههای گندمیان، اسفناجیان و بقولات از خانوادههای موفق در منطقه ذخیره نزولات خصوصا پخش سیلاب هستند. نرخ تغییرات خصوصیات جامعه گیاهی منطقه پخش سیلاب به جز خاک لخت نسبت به منطقه هلالی افزایشی است. بیشترین نرخ تغییرات مثبت متعلق به لاشبرگ با میانگین۶۲/۰ ±۰۷/۹ بود. نتایج آنالیز رج‌بنـدی DCA نشان داد که گونههای Cenchrus pennisetiformis، Tephrosia persica، Atriplex leucoclada، Cornulaca monacantha و Cynodon dactylon از مهمترین گونههایی بود که با منطقه پخش سیلاب و منطقه هلالی آبگیر در ارتباط بود.
نتیجه‌گیری: هر دو عملیات ذخیره نزولات هلالی آبگیر و پخش سیلاب سبب ارتقا کمی و کیفی پوشش گیاهی در منطقه شده بودند، اما تاثیرات عملیات پخش سیلاب نسبت به هلالی آبگیر در احیای پوشش گیاهی بیشتر بوده است. با توجه به شاخصهای اکولوژیکی در نظر گرفته شده در این مطالعه، عملیات پخش سیلاب جهت احیای پوشش گیاهی در مناطق خشک و نیمه‌خشک توصیه می‌شود. در پایان پیشنهاد می‌شود در مطالعه‌ای دیگر، شاخصهای اقتصادی و اجتماعی مانند هزینه اجرای روشهای مختلف ذخیره نزولات نیز مورد مطالعه قرار گیرند تا با ترکیب همه شاخصهای اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی بتوان بهترین عملیات ذخیره نزولات برای احیای مراتع را پیشنهاد کرد.
