ناطق لشکری صنمی، جمشید قربانی، سید حسن زالی، قربان وهاب زاده،
دوره ۱۶، شماره ۱ - ( ۱-۱۴۰۱ )
چکیده
سابقه و هدف: استخراج مواد معدنی از جمله عوامل مهم در تخریب بومسازگان مرتعی در کشور است. گیاهان بومی در احیای مناطق معدنکاری شده در اولویت هستند به ویژه گیاهانی که به تنش ناشی از فلزات سنگین و کمبود مواد غذایی و شرایط سخت این مناطق سازگارتر باشند. در احیای پوشش گیاهی در محیطهای آلوده معدنی لازم است به چگونگی پاسخ گونههای گیاهی به خصوصیات فیزیکی و شیمیایی باطلهها توجه شود. در این تحقیق به پاسخ چند گونه گیاهی پیشگام شامل Glaucium fimbrilligerum، Melica persica، Hordeum vulgare، Polygonum aviculare و Silybum marianum در توالی ثانویه در محیط معدنی به خصوصیات فیزیکی و شیمیایی باطلههای زغالسنگ پرداخته شد.
مواد و روش: این تحقیق در انباشت متعددی از باطله زغالسنگ در محدوده معادن کارمزد در شهرستان سوادکوه در استان مازندران انجام شد. این معادن از بزرگترین و قدیمیترین نواحی تولیدکننده زغالسنگ در حوضه زغالی البرز مرکزی هستند. باطلههایی که در ارتفاع از سطح دریا و جهت جغرافیایی مشابه قرار داشته و سه دهه از متروک ماندن آنها گذشته بوده، شناسایی و انتخاب شدند. یک باطله که در طول زمان باطلهها روی هم انباشت و تسطیح شده و دو باطله دیگر در خروجی دهانه تونلها قرار داشته و عملیات مکانیکی خاصی روی آنها انجام نشده بود. نمونهگیری پوشش گیاهی در ۱۳۸ پلاتهای یک مترمربعی و به صورت تصادفی-منظم در امتداد ترانسکت انجام شد. در هر پلات درصد تاج پوشش هر گونه گیاهی تخمین زده شد. نمونهگیری خاک در مرکز هر پلات و از عمق صفر تا ۲۰ سانتیمتر انجام شد. نمونه ها به آزمایشگاه منتقل و بافت، اسیدیته، قابلیت هدایت الکتریکی، کربن آلی، نیتروژن کل، فسفر قابل جذب و فلزات سنگین (مس، روی، نیکل و سرب) اندازهگیری شدند. به منظور برازش هر یک از مدلهای هفتگانه HOF، تعیین مقدار بهینه و دامنه بومشناختی گونهها از بسته eHOF نسخه ۱,۸ در نرم افزار R نسخه ۳,۵.۳ استفاده شد. مبنای انتخاب بهترین مدل، شاخص آکائیک بوده است.
نتایج: نتایج این تحقیق نشان داد که تنوعی از پاسخ گونههای گیاهی به خصوصیات فیزیکی و شیمیایی باطله زغال سنگ وجود داشته که پاسخ متقارن تک نمایی و پاسخ دونمایی با دو بهینه نابرابر متداولتر از بقیه مدلها بودند. همه گونههای گیاهی به جزء H. vulgare در محدوده ۴۹ تا ۸۸ درصد شن دارای وضعیت بهینه حضور بودند. گونه S. marianum در مقدار کم رس و P. aviculare و H. vulgare در دامنه وسیعتری از گرادیان رس حضور داشتند. گونههای G. fimbrilligerum و H. vulgare در پاسخ به اسیدیته باطله زغال سنگ پهنای آشیان گستردهتری را نسبت به سایر گونههای گیاهی داشتند. پاسخ گیاهان به عناصر غذایی باطله زغال سنگ بیشتر به صورت دونمایی با دو بهینه نابرابر بوده است. بالاترین بهینه نیتروژن کل برای گونه P. aviculare و بالاترین بهینه فسفر قابل جذب برای گونه P. aviculare و H. vulgare مشاهده شد. گونه S. marianum و M. persica نسبت به تمام فلزات سنگین موجود در باطله زغال سنگ رفتار تکنمایی متقارن داشتند و سایر گونهها دارای تنوعی از مدل بهینه بودند. S. marianum با افزایش سطوح فلزات سنگین بهینه بالاتری نسبت به سایر گونهها داشت که بهینه آن در مس، سرب، روی و نیکل به ترتیب ۲۴/۲۵۵، ۷۴/۵۳، ۵۹/۱۸۰ و ۸۷/۱۵۱ پیپیام بوده است.
نتیجه‌گیری: در این تحقیق سه گونه گیاهی از پهن برگ علفی نسبت به دو گونه گندمیان در پاسخ به خصوصیات فیزیکی و شیمیایی باطله زغال سنگ از مدلهای متنوعتری پیروی کردند. این پنج گونه گیاهی دارای طول عمر و فرم رویشی متفاوت بوده و پاسخ آنها نشان داد که از پتانسیل خوبی جهت استقرار بر روی باطلههای متروک زغال سنگ و احیاء پوشش گیاهی بر روی آنها برخوردار هستند. از بین آنها S. marianum و M. persica میتوانند در اولویت قرار گیرند. انجام مطالعات بعدی در استفاده از تیمارهای مختلف به منظور تسریع در رشد و استقرار این گیاهان توصیه میشود.
