دوره 16، شماره 2 - ( 5-1401 )                   جلد 16 شماره 2 صفحات 440-427 | برگشت به فهرست نسخه ها

XML English Abstract Print


دانشکده مرتع و آبخیزداری، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان
چکیده:   (1589 مشاهده)
سابقه و هدف: مراتع به عنوان بخش مهمی از منابع طبیعی، نقش اساسی در بهبود یا افول شرایط اقتصادی و اجتماعی جوامع محلی و بهره­برداران روستایی دارد. پس از ملی شدن جنگل­ها و مراتع در سال ۱۳۴۱، در قوانین مصوبه سال ۱۳۴۸ برای اولین بار بهره­برداری از مراتع به صورت طرح مرتع­داری مدنظر قرار گرفت. طرح­های مرتعداری با هدف تقویت شاخص­های بوم­شناختی و بهبود شاخص­های اقتصادی و اجتماعی بهره­برداران تدوین و اجرا می­گردند که ارزیابی اثرات آنان به منظور سیاست­گذاری و اتخاذ برنامه­های مدیریتی مراتع ضروری است. طرح­های مرتع­داری یکی از ابزارهای اصلی مدیریت و بهره­برداری از مراتع ایران است که در جهت حذف یا کاهش تخریب­ها و مدیریت بهینه و پایدار مراتع اجرا می­شوند. در این تحقیق، اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح­های مرتعداری شهرستان بیجار در استان کردستان مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفت.
مواد و روش­ها: با توجه به اهداف کاربردی مطالعه، از روش پیمایشی و اسنادی به منظور جمع­آوری داده­ها و اطلاعات استفاده شد. منطقه مورد مطالعه شامل عرصه­های مرتعی 9 طرح مرتعداری خاتمه­یافته در شهرستان بیجار در شرق استان کردستان بود. جامعه آماری شامل دو گروه بهره­برداران ذینفع طرح­های مرتعداری و کارشناسان آشنا به موضوع مورد مطالعه و مرتبط با طرح­های مرتعداری بودند. 175 خانوار بهره­بردار بر اساس فرمول کوکران و تطبیق با جدول کرجسی و مورگان به عنوان نمونه­های مطالعاتی انتخاب و به روش تصادفی در تکمیل پرسشنامه­ها مشارکت داشتند. همچنین 24 کارشناس نیز در انجام تحقیق مشارکت کردند. پس از تأیید روایی پرسشنامه­ها با استفاده از نظر متخصصان و کارشناسان خبره، به منظور بررسی پایایی پرسشنامه­ها از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که این مقدار برای کارشناسان و بهره­برداران به ترتیب برابر 81/0 و 84/0 به دست آمد که نشان از قابلیت اعتماد مناسب پرسشنامه­ها داشت. پرسشنامه­­های تحقیق علاوه بر ویژگی­های جمعیت­شناختی، مشتمل بر سؤالاتی در خصوص تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم طرح­های مرتعداری اجرا شده بر وضعیت اقتصادی-اجتماعی و معیشتی بهره­برداران در مقیاس طیفی لیکرت بود. اولویت­بندی اثرات اقتصادی و اجتماعی از طریق میانگین رتبه­ای انجام شد. بررسی نرمال بودن داده­ها با آزمون کولموگراف-اسمیرنوف انجام گرفت و پس از تایید نرمالیته داده­ها، به منظور مقایسه دیدگاه کارشناسان و بهره‌برداران در ارتباط با اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح­های مرتعداری از آزمون پارامتری تی استیودنت مستقل استفاده شد. تجزیه و تحلیل داده­ها با استفاده از نرم­افزار SPSS20 انجام گرفت.
نتایج: نتایج نشان داد ممانعت از تغییر کاربری اراضی مرتعی، بهبود وضعیت آب شرب دام­ و افزایش اعتماد بهره­برداران به اهداف و برنامه­های بخش اجرایی منابع طبیعی به ترتیب با کسب میانگین­های 04/4، 96/3 و 92/3 مهم­ترین اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح­های مرتعداری در شهرستان بیجار از دیدگاه کارشناسان بوده است. اما از دیدگاه بهره­برداران، تقویت حس تعلق و مالکیت بهره­برداران نسبت به مراتع، تقویت روحیه اجتماعی و مشارکت جامعه محلی در اجرای طرح و افزایش وحدت و انسجام اجتماعی بهره‌برداران سامانه عرفی به ترتیب با میانگین­های 16/4، 92/3 و 88/3  مهم­ترین اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح­های مرتعداری اجرا شده بودند. در اکثریت شاخص های اقتصادی و اجتماعی اجرای طرح­های مرتعداری، تفاوت آماری معناداری بین دیدگاه و نظرات کارشناسان و بهره­برداران مشاهده نشد (05/0<P) اما از نظر کارشناسان، اثرات جلوگیری از تغییر کاربری اراضی مرتعی (0001/0P=) و افزایش اعتماد بهره­برداران به اهداف و برنامه­های بخش اجرایی منابع طبیعی (012/0P=) به طور معناداری بیشتر بوده است اما از نظر بهره­برداران، افزایش وحدت و انسجام اجتماعی بهره‌برداران (003/0P=)، تقویت حس تعلق و مالکیت بهره­برداران نسبت به مراتع (019/0P=)، تقویت روحیه اجتماعی و مشارکت جامعه محلی در اجرای طرح (012/0P=) به طور معناداری بیشتر ارزیابی شدند. اثرات اقتصادی از نظر بهره­برداران به طور معناداری کمتر از کارشناسان بوده است (05/0P<). اما بین نظرات کارشناسان و بهره­برداران در اثرات اجتماعی تفاوت معنی­داری مشاهده نشد (05/0<P).
نتیجه­‌گیری: با توجه به نتایج تحقیق، اجرای طرح­های مرتعداری در منطقه مورد مطالعه فقط در تحقق برخی از شاخص­های اقتصادی و اجتماعی بالاخص اهداف اجتماعی تا حدودی اثربخشی داشته است و در برخی زمینه­های دیگر مانند درآمدزایی، اشتغال­زایی، رفع بیکاری و کاهش مهاجرت اثر معناداری نداشته است. میزان رضایت کلی از اجرای طرح­های مرتعداری از دیدگاه هر دو گروه مورد مطالعه به دلیل عدم موفقیت در رفع نیازهای اقتصادی بهره­برداران در حد بالایی نبوده است. بنابراین نیاز است طرح­های مرتعداری با دقت، حساسیت و جدیت بیشتری تدوین و اجرا گردند. در نهایت، شناخت و استفاده از ظرفیت­ها و منابع، استفاده چندمنظوره مراتع، جذب تسهیلات و سرمایه­های بخش خصوصی و دولتی و ارائه تسهیلات مناسب می­تواند زمینه موفقیت بیشتر و بهبود اثرگذاری طرح­های مرتعداری و مدیریت اصولی مراتع را فراهم آورد.
 
متن کامل [PDF 310 kb]   (971 دریافت)    
نوع مطالعه: پژوهشي | موضوع مقاله: تخصصي
دریافت: 1401/1/26 | پذیرش: 1401/2/11 | انتشار: 1401/5/10

بازنشر اطلاعات
Creative Commons License این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است.