دانشکده مرتع و آبخیزداری، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان
چکیده: (1589 مشاهده)
سابقه و هدف: مراتع به عنوان بخش مهمی از منابع طبیعی، نقش اساسی در بهبود یا افول شرایط اقتصادی و اجتماعی جوامع محلی و بهرهبرداران روستایی دارد. پس از ملی شدن جنگلها و مراتع در سال ۱۳۴۱، در قوانین مصوبه سال ۱۳۴۸ برای اولین بار بهرهبرداری از مراتع به صورت طرح مرتعداری مدنظر قرار گرفت. طرحهای مرتعداری با هدف تقویت شاخصهای بومشناختی و بهبود شاخصهای اقتصادی و اجتماعی بهرهبرداران تدوین و اجرا میگردند که ارزیابی اثرات آنان به منظور سیاستگذاری و اتخاذ برنامههای مدیریتی مراتع ضروری است. طرحهای مرتعداری یکی از ابزارهای اصلی مدیریت و بهرهبرداری از مراتع ایران است که در جهت حذف یا کاهش تخریبها و مدیریت بهینه و پایدار مراتع اجرا میشوند. در این تحقیق، اثرات اقتصادی و اجتماعی طرحهای مرتعداری شهرستان بیجار در استان کردستان مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفت.
مواد و روشها: با توجه به اهداف کاربردی مطالعه، از روش پیمایشی و اسنادی به منظور جمعآوری دادهها و اطلاعات استفاده شد. منطقه مورد مطالعه شامل عرصههای مرتعی 9 طرح مرتعداری خاتمهیافته در شهرستان بیجار در شرق استان کردستان بود. جامعه آماری شامل دو گروه بهرهبرداران ذینفع طرحهای مرتعداری و کارشناسان آشنا به موضوع مورد مطالعه و مرتبط با طرحهای مرتعداری بودند. 175 خانوار بهرهبردار بر اساس فرمول کوکران و تطبیق با جدول کرجسی و مورگان به عنوان نمونههای مطالعاتی انتخاب و به روش تصادفی در تکمیل پرسشنامهها مشارکت داشتند. همچنین 24 کارشناس نیز در انجام تحقیق مشارکت کردند. پس از تأیید روایی پرسشنامهها با استفاده از نظر متخصصان و کارشناسان خبره، به منظور بررسی پایایی پرسشنامهها از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که این مقدار برای کارشناسان و بهرهبرداران به ترتیب برابر 81/0 و 84/0 به دست آمد که نشان از قابلیت اعتماد مناسب پرسشنامهها داشت. پرسشنامههای تحقیق علاوه بر ویژگیهای جمعیتشناختی، مشتمل بر سؤالاتی در خصوص تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم طرحهای مرتعداری اجرا شده بر وضعیت اقتصادی-اجتماعی و معیشتی بهرهبرداران در مقیاس طیفی لیکرت بود. اولویتبندی اثرات اقتصادی و اجتماعی از طریق میانگین رتبهای انجام شد. بررسی نرمال بودن دادهها با آزمون کولموگراف-اسمیرنوف انجام گرفت و پس از تایید نرمالیته دادهها، به منظور مقایسه دیدگاه کارشناسان و بهرهبرداران در ارتباط با اثرات اقتصادی و اجتماعی طرحهای مرتعداری از آزمون پارامتری تی استیودنت مستقل استفاده شد. تجزیه و تحلیل دادهها با استفاده از نرمافزار SPSS20 انجام گرفت.
نتایج: نتایج نشان داد ممانعت از تغییر کاربری اراضی مرتعی، بهبود وضعیت آب شرب دام و افزایش اعتماد بهرهبرداران به اهداف و برنامههای بخش اجرایی منابع طبیعی به ترتیب با کسب میانگینهای 04/4، 96/3 و 92/3 مهمترین اثرات اقتصادی و اجتماعی طرحهای مرتعداری در شهرستان بیجار از دیدگاه کارشناسان بوده است. اما از دیدگاه بهرهبرداران، تقویت حس تعلق و مالکیت بهرهبرداران نسبت به مراتع، تقویت روحیه اجتماعی و مشارکت جامعه محلی در اجرای طرح و افزایش وحدت و انسجام اجتماعی بهرهبرداران سامانه عرفی به ترتیب با میانگینهای 16/4، 92/3 و 88/3 مهمترین اثرات اقتصادی و اجتماعی طرحهای مرتعداری اجرا شده بودند. در اکثریت شاخص های اقتصادی و اجتماعی اجرای طرحهای مرتعداری، تفاوت آماری معناداری بین دیدگاه و نظرات کارشناسان و بهرهبرداران مشاهده نشد (05/0<P) اما از نظر کارشناسان، اثرات جلوگیری از تغییر کاربری اراضی مرتعی (0001/0P=) و افزایش اعتماد بهرهبرداران به اهداف و برنامههای بخش اجرایی منابع طبیعی (012/0P=) به طور معناداری بیشتر بوده است اما از نظر بهرهبرداران، افزایش وحدت و انسجام اجتماعی بهرهبرداران (003/0P=)، تقویت حس تعلق و مالکیت بهرهبرداران نسبت به مراتع (019/0P=)، تقویت روحیه اجتماعی و مشارکت جامعه محلی در اجرای طرح (012/0P=) به طور معناداری بیشتر ارزیابی شدند. اثرات اقتصادی از نظر بهرهبرداران به طور معناداری کمتر از کارشناسان بوده است (05/0P<). اما بین نظرات کارشناسان و بهرهبرداران در اثرات اجتماعی تفاوت معنیداری مشاهده نشد (05/0<P).
نتیجهگیری: با توجه به نتایج تحقیق، اجرای طرحهای مرتعداری در منطقه مورد مطالعه فقط در تحقق برخی از شاخصهای اقتصادی و اجتماعی بالاخص اهداف اجتماعی تا حدودی اثربخشی داشته است و در برخی زمینههای دیگر مانند درآمدزایی، اشتغالزایی، رفع بیکاری و کاهش مهاجرت اثر معناداری نداشته است. میزان رضایت کلی از اجرای طرحهای مرتعداری از دیدگاه هر دو گروه مورد مطالعه به دلیل عدم موفقیت در رفع نیازهای اقتصادی بهرهبرداران در حد بالایی نبوده است. بنابراین نیاز است طرحهای مرتعداری با دقت، حساسیت و جدیت بیشتری تدوین و اجرا گردند. در نهایت، شناخت و استفاده از ظرفیتها و منابع، استفاده چندمنظوره مراتع، جذب تسهیلات و سرمایههای بخش خصوصی و دولتی و ارائه تسهیلات مناسب میتواند زمینه موفقیت بیشتر و بهبود اثرگذاری طرحهای مرتعداری و مدیریت اصولی مراتع را فراهم آورد.
نوع مطالعه:
پژوهشي |
موضوع مقاله:
تخصصي دریافت: 1401/1/26 | پذیرش: 1401/2/11 | انتشار: 1401/5/10