نرجس عزیزی، غلامرضا حسینی- بمرود، شجاعت زارع،
دوره ۱۶، شماره ۳ - ( ۸-۱۴۰۱ )
چکیده
سابقه و هدف: مراتع علاوه بر نقش بسیار مهمی که در پایداری اکوسیستمهای طبیعی دارند، به علت داشتن گیاهـان دارویـی- صنعتی متنـوع نقـش مهمـی در تـأمین نیازهای دارویی و اقتصادی کشور ایفا می نمایند. ایجاد فرصتهای مناسب سرمایه گذاری برای تولید بیشتر این گیاهان حائز اهمیت بوده و لازم است در این زمینه پژوهشهای گسترده ای انجام شود. در واقع فهم ارزش اقتصادی بسیاری از خدماتی که اکوسیستم های مرتعی در اختیار بشر قرار می دهند موجب شفافیت و تصمیم گیری دقیق در زمینه کاربری مراتع شده و کار آمد تر شدن اقدامات حفاظتی را در بر خواهد داشت. در این مطالعه، بررسی اقتصادی برداشت شیرابه گونه آنغوزه به عنوان یکی از گیاهان مهم دارویی و صنعتی در ۳ رویشگاه بردسکن- خراسان رضوی- طی سالهای ۱۳۹۴- ۱۳۹۸بررسی می شود.
مواد و روش ها: طی مطالعات صحرایی و پیمایش های انجام شده و با استفاده از نقشه توپوگرافی منطقه به مقیاس۱:۵۰۰۰۰ اقدام به مشخص ساختن رویشگاه های مستعد بر روی نقشه مذکور شد. در این رویشگاه ها بهره برداری مرسوم به شیوه سنتی که شامل سه مرحله اصلی علامتگذاری، کول کنی برداشت (تیغ زنی) بود، انجام پذیرفت. به منظور برآورد تعداد بوته قابل بهره برداری و در نهایت برآورد محصول و با توجه به اندازه نمونه ۱۰۰ متر مربعی، در سطح کل رویشگاه ۳۰ پلات بصورت تصادفی برداشت گردید. با آماربرداری های انجام شده در هر رویشگاه تعداد بوته ها در هر طبقه تراکمی در هکتار طبق فرمول کوکران، تعیین و از این بین ۷۵ درصد عنوان بوته های مجاز جهت بررسی اقتصادی برداشت گونه آنغوزه درنظر گرفته شدند. و ۱۰ درصد به عنوان افت بوته کسر شد. فلور گونه های چندساله بوته ای و درختچه ای رویشگاه ها نیز مورد بررسی قرار گرفت. در ادامه میزان محصول قابل استحصال آنغوزه به تفکیک رویشگاه ها در سال محاسبه شد. برای بررسی و ارزیابی اقتصادی پروژه ها معیارهای ارزیابی اقتصادی ارزش حال و آینده، ارزش حال خالص و نسبت فایده به هزینه، پس از محاسبه ارزش ریالی درآمد و هزینه ها، جهت تحلیل اقتصادی برداشت آنغوزه بررسی شد.
نتایج : با توجه به برآوردهای انجام شده متوسط شیره و کشته سالانه هر پایه بر اساس تعداد بوته های مجاز به بهره برداری و ۱۰ درصد افت، به ترتیب ۶ و ۲۵ گرم لحاظ شد. متوسط برداشت تعداد بوته قابل بهره برداری آنغوزه در سال، ۲۸۰۰ پایه و متوسط میزان برداشت سالانه کارگر، طی ۸۵ روز کاری ۷۰ کیلوگرم بدست آمد. هزینه کارگری جمع آوری محصول با احتساب تعداد کارگر مورد نیاز در یک دوره ۵ ساله (۱۶۶۹۸ نفر)، ۱۰،۰۱۹،۰۲۲ هزار ریال برآورد می شود. در مجموع هزینه احیاء و کپه کاری در بخشهایی از رویشگاه ها (۶/۵۰۶ هکتار) ۵/۱۰۵۲۴۶۱هزار ریال محاسبه شد. نیز کل هزینه حمل و جمع آوری و نگهداری محصول در یک دورپنج ساله مبلغ۸۵/۱۱۸۹۹۷هزار ریال برآورد گردید. در کل هزینه های بهره برداری در طول یک دوره پنج ساله معادل۳۳,۳۷۱,۹۸۴,۰۰۰ ریال برآورد شده است. بنابراین درآمد کل (سود خالص) معادل .۱۰۰, ۴۱۳, ۵۵۴, ۶۶ریال محاسبه می شود. بر مبنای سود صحرایی و سرمایه گذاری بهره بردار، ۷۵ درصد از سود خالص به عنوان سهم بهره بردار و ۲۵درصد از درآمد کل -معادل ۵۲۵,۱۰۳,۳۸۸,۶۷ ریال- سهم دولت، به عنوان بهره مالکانه در نظر گرفته شده است. و با توجه به تعداد کل خانوار منطقه (۴۳۸)، سرانه سالانه خانوار معادل ۳۴,۳۸۸,۲۰۰ ریال می باشد. درآمد خالص پروژه با در نظر گرفتن نرخ تنزیل ۴۷ میلیارد ریال میباشد. نرخ بازگشت سرمایه ۲۲۲ درصد میباشد و نشان میدهد به ازای هر ۱۰۰ ریال هزینه، ۲۲۲ ریال سود نصیب بهرهبردار می شود. نرخ بازده داخلی پروژه ۳۲۲ درصد و نسبت منفعت به هزینه نیز ۳/۳ (بدون تنزیل پول) بدست آمده است که نشان میدهد به ازای هر واحد هزینه ۳/۳واحد درآمد بدست می آید. بررسی نرخ بازده داخلی و نرخ بازگشت سرمایه نشان میدهد که بهره برداری پایدار از مراتع کاملا اقتصادی بوده و منافع بهره برداران را تامین مینماید. نسبت منفعت به هزینه نشان میدهد که اگر هزینه های تولید تا کمتر از ۳/۳ برابر وضعیت فعلی نیز افزایش یابد، پروژه اقتصادی است.
نتیجه گیری: مشاهده می شود که ارزش حال سرمایه گذاری مثبت است و از بعد کلان در بخش کشاورزی و منابع طبیعی می تواند توجیه اقتصادی لازم را داشته باشد. نرخ بازده داخلی این پروژه، نرخ تنزیل ۲۰ درصد برای بهره بردار و نسبت منفعت به هزینه آن نشان می دهد که پروژه مورد نظر با توجه به عمر مفید محاسباتی،از نظر اقتصادی برای بهره بردار و سرمایه گذار قابل قبول بوده و پذیرفته می شود. به طور کلی، در این مطالعه بررسی مسائل بهره برداری اصولی از رویشگاه های آنغوزه خیز و دوام و بقای این گونه برای نسل های آینده دنبال می شد که ضمن رعایت مسائل زیست محیطی و تامین اشتغال زایی در منطقه، جلوگیری از مهاجرت روستاییان را به همراه دارد.