دوره 18، شماره 2 - ( 5-1403 )
جلد 18 شماره 2 صفحات 305-284 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Rabie M, Asri Y, Sefidkon F. Evaluation of Morphological Traits and Essential Oil Diversity in Different Populations of Hymenocrater oxyodontus Rech.f.. مرتع 2024; 18 (2) :284-305
URL: http://rangelandsrm.ir/article-1-1242-fa.html
URL: http://rangelandsrm.ir/article-1-1242-fa.html
ربیعی مینا، عصری یونس، سفیدکن فاطمه. ارزیابی تنوع اسانس و صفات مورفولوژیکی جمعیت های مختلف Hymenocrater oxyodontus Rech.f. مرتع. 1403; 18 (2) :284-305
گروه منابع طبیعی و محیط زیست، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
چکیده: (244 مشاهده)
سابقه و هدف: شناخت گیاهان دارویی در اکوسیستم‌های مرتعی و تعیین نیازهـای اکولوژیـک آنها گام اولیـه بـرای دسـتیابی به بهتریـن مدل‌هـای طبیعـی برای اهداف تحقیقاتی، توسعه‌ای و کاربردی است. با توجه به اینکه نوع و میزان ترکیب‌های اسانس گیاهان دارویی تا حد زیادی تحت تأثیر عوامل اکولوژیکی قرار دارد، بهره‌برداری اقتصادی از این گیاهان زمانی ممکن است که مقادیر آنها به حد مطلوب رسیده باشد. بنابراین شناخت عوامل تأثیرگذار بر مواد مؤثره گیاهان دارویی و اثربخشی بیشتر این ترکیبها حائز اهمیت است. ازجمله میتوان به تحقیقات انجامشده در زمینه تأثیر عوامل اکولوژیکی بر ترکیب‌های اسانس جمعیت‌های مختلف Salvia officinalis، Stachys laxa، Thymbra capitata، Thymus migricus و Ziziphora clinopodioides اشاره کرد. در پژوهش حاضر رابطه بین پارامترهای اقلیمی، توپوگرافی و ادافیکی موثر بر صفات مورفولوژیکی و ترکیب‌های اسانس گونه اندمیک دارویی Hymenocrater oxyodontus Rech.f. بررسی شد.
مواد و روش: سه رویشگاه H. oxyodontus با شرایط محیطی مختلف در استان سمنان انتخاب شد و در هر یک از آنها 15 پلات 16 مترمربعی به روش تصادفی سیستماتیک استقرار یافت. در هر پلات صفات مورفولوژیک گونه مورد نظر شامل ارتفاع گیاه، قطر تاجپوشش، سطح تاجپوشش، زی‌توده و سطح برگ اندازه‌گیری شد. اندام‌های هوایی H. oxyodontus با سه تکرار در مرحله گلدهی از رویشگاههای طبیعی جمعآوری و با دستگاه کلونجر به روش تقطیر با آب اسانسگیری شد. ترکیب‌های اسانس با استفاده از کروماتوگراف گازی فوق سریع (GC-FID) و کروماتوگراف گازی متصل به طیفسنج جرمی (GC/MS) شناسایی شد. در هر رویشگاه، پنج نمونه خاک بهطور تصادفی از داخل پلاتها برداشت شد و مهمترین پارامترهای فیزیکوشیمیایی خاک شامل واکنش خاک، هدایت الکتریکی، ماده آلی، نیتروژن، فسفر، پتاسیم، آهک، رطوبت اشباع و بافت خاک اندازه‌گیری شد. تجزیه واریانس و مقایسه میانگین دادهها با استفاده از نرم‌افزار SPSS انجام شد. مهمترین عوامل محیطی اثرگذار بر صفات مورفولوژیکی و ترکیب‌های اسانس با استفاده از روش آنالیز همبستگی در نرم‌افزار SPSS و روش تجزیه مؤلفههای اصلی (PCA) در نرم‌افزار Minitab تعیین شد. جایگاه حفاظتی H. oxyodontus با استفاده از روش IUCN و براساس معیارهای میزان حضور (EOO) و سطح تحت اشغال (AOO) با استفاده از نرم‌افزار GeoCAT و همچنین دادههای مربوط به اندازه جمعیت و کیفیت رویشگاه تعیین شد.
نتایج: نتایج: تجزیه واریانس صفات مورفولوژیک نشان داد که بین گیاهان سه منطقه ازنظر سطح برگ در سطح 1/0 درصد، ارتفاع گیاه در سطح 1 درصد، و قطر تاجپوشش، سطح تاجپوشش و زی‌توده در سطح 5 درصد اختلاف معنیداری وجود دارد. مقایسه میانگینها حاکی از آن است که بیشترین مقادیر ارتفاع گیاه ( cm4/35)، قطر تاجپوشش ( cm2/69)، سطح تاجپوشش (% 4/9)، سطح برگ ( cm23/2) و زی‌توده ( g1/135) مربوط به کوه پیغمبر بود. تجزیه واریانس اجزای اسانس مشترک بین سه منطقه نیز تفاوت معنیداری را در سطح 1/0، 1 و 5 درصد نشان داد. در کوه پیغمبر ترانس-کادینا-1(6)،4-دیان، اسپاتولنول، کاریوفیلن اکسید و نوتکاتین بهترتیب با 1/12، 2/11، 1/7 و 1/7 درصد؛ در کوه ابر اسپاتولنول، آلفا- وتیون، کاریوفیلن اکسید و نوتکاتین بهترتیب با 10، 8/6، 1/6 و 8/5 درصد؛ و در منطقه پرور 8،1-سینئول، هگزادکانوئیک اسید و اسپاتولنول بهترتیب با 4/16، 9/8 و 3/7 درصد بهعنوان مواد مؤثره اصلی شناسایی شدند. تجزیه واریانس پارامترهای فیزیکوشیمیایی خاک اختلاف معنیداری را بین هدایت الکتریکی، ماده آلی، فسفر، پتاسیم، رطوبت اشباع، آهک، ماسه و سیلت در سطح 1/0 درصد، اسیدیته و نیتروژن در سطح 1 درصد، و رس در سطح 5 درصد نشان داد. مقایسه میانگینها نشان داد خاک کوه ابر اسیدیتر بود؛ ضمن اینکه مقادیر هدایت الکتریکی (ds/m 3/1)، فسفر (mg/L 6/16)، ماده آلی (% 5/2)، نیتروژن (% 14/0) و ماسه (% 72) در کوه پیغمبر نسبت به دو منطقه دیگر بیشتر بود. همچنین، مقادیر پتاسیم (mg/L 6/307)، آهک (% 1/17)، رطوبت اشباع (% 7/31)، سیلت (% 34) و رس (% 12) در منطقه پرور بیشتر بود. ارتفاع از سطح دریا، بارندگی سالانه، دمای سالانه، حداکثر دمای گرمترین ماه، ماده آلی، نیتروژن، فسفر، پتاسیم، رطوبت اشباع و آهک بیشترین همبستگی معنیدار را با صفات مورفولوژیک و ترکیب‌های اسانس داشتند. با توجه به اینکه سطح تحت اشغال این گونه در جمعیت‌های مطالعه‌شده (AOO) 4 کیلومترمربع و محدوده حضور آن در استان (EOO) 15735 کیلومترمربع است، جایگاه حفاظتی آن CR (در بحران انقراض) تعیین گردید.
نتیجه‌گیری: بهطورکلی، عوامل محیطی، بهویژه ارتفاع از سطح دریا بر خصوصیات عملکردی H. oxyodontus تأثیر قابلتوجهی داشتند. در کوه پیغمبر با پایینترین ارتفاع، شاخصهای رویشی این گونه بیشتر از دو منطقه مرتفعتر بود. لذا بهمنظور بهره‌برداری اقتصادی از عرصههای طبیعی تخریبیافته یا اراضی کمبازده میتوان کاشت این گونه را برای مناطق کمارتفاع کوهستانی و استپها توصیه نمود. اما اگر هدف بهرهبرداران خواص درمانی آن باشد، با توجه به مقادیر بیشتر ترپنهای اکسیژنه و سایر ترکیب‌های شیمیایی با خواص درمانی بالاتر در منطقه پرور بهعنوان مرتفعترین منطقه بررسیشده، میتوان این گونه را در ارتفاعات کشت نمود. همچنین، برای کشت تجاری این گونه در مزارع میتوان از بذور اکوتیپهای کوهستانی آن استفاده کرد.
مواد و روش: سه رویشگاه H. oxyodontus با شرایط محیطی مختلف در استان سمنان انتخاب شد و در هر یک از آنها 15 پلات 16 مترمربعی به روش تصادفی سیستماتیک استقرار یافت. در هر پلات صفات مورفولوژیک گونه مورد نظر شامل ارتفاع گیاه، قطر تاجپوشش، سطح تاجپوشش، زی‌توده و سطح برگ اندازه‌گیری شد. اندام‌های هوایی H. oxyodontus با سه تکرار در مرحله گلدهی از رویشگاههای طبیعی جمعآوری و با دستگاه کلونجر به روش تقطیر با آب اسانسگیری شد. ترکیب‌های اسانس با استفاده از کروماتوگراف گازی فوق سریع (GC-FID) و کروماتوگراف گازی متصل به طیفسنج جرمی (GC/MS) شناسایی شد. در هر رویشگاه، پنج نمونه خاک بهطور تصادفی از داخل پلاتها برداشت شد و مهمترین پارامترهای فیزیکوشیمیایی خاک شامل واکنش خاک، هدایت الکتریکی، ماده آلی، نیتروژن، فسفر، پتاسیم، آهک، رطوبت اشباع و بافت خاک اندازه‌گیری شد. تجزیه واریانس و مقایسه میانگین دادهها با استفاده از نرم‌افزار SPSS انجام شد. مهمترین عوامل محیطی اثرگذار بر صفات مورفولوژیکی و ترکیب‌های اسانس با استفاده از روش آنالیز همبستگی در نرم‌افزار SPSS و روش تجزیه مؤلفههای اصلی (PCA) در نرم‌افزار Minitab تعیین شد. جایگاه حفاظتی H. oxyodontus با استفاده از روش IUCN و براساس معیارهای میزان حضور (EOO) و سطح تحت اشغال (AOO) با استفاده از نرم‌افزار GeoCAT و همچنین دادههای مربوط به اندازه جمعیت و کیفیت رویشگاه تعیین شد.
نتایج: نتایج: تجزیه واریانس صفات مورفولوژیک نشان داد که بین گیاهان سه منطقه ازنظر سطح برگ در سطح 1/0 درصد، ارتفاع گیاه در سطح 1 درصد، و قطر تاجپوشش، سطح تاجپوشش و زی‌توده در سطح 5 درصد اختلاف معنیداری وجود دارد. مقایسه میانگینها حاکی از آن است که بیشترین مقادیر ارتفاع گیاه ( cm4/35)، قطر تاجپوشش ( cm2/69)، سطح تاجپوشش (% 4/9)، سطح برگ ( cm23/2) و زی‌توده ( g1/135) مربوط به کوه پیغمبر بود. تجزیه واریانس اجزای اسانس مشترک بین سه منطقه نیز تفاوت معنیداری را در سطح 1/0، 1 و 5 درصد نشان داد. در کوه پیغمبر ترانس-کادینا-1(6)،4-دیان، اسپاتولنول، کاریوفیلن اکسید و نوتکاتین بهترتیب با 1/12، 2/11، 1/7 و 1/7 درصد؛ در کوه ابر اسپاتولنول، آلفا- وتیون، کاریوفیلن اکسید و نوتکاتین بهترتیب با 10، 8/6، 1/6 و 8/5 درصد؛ و در منطقه پرور 8،1-سینئول، هگزادکانوئیک اسید و اسپاتولنول بهترتیب با 4/16، 9/8 و 3/7 درصد بهعنوان مواد مؤثره اصلی شناسایی شدند. تجزیه واریانس پارامترهای فیزیکوشیمیایی خاک اختلاف معنیداری را بین هدایت الکتریکی، ماده آلی، فسفر، پتاسیم، رطوبت اشباع، آهک، ماسه و سیلت در سطح 1/0 درصد، اسیدیته و نیتروژن در سطح 1 درصد، و رس در سطح 5 درصد نشان داد. مقایسه میانگینها نشان داد خاک کوه ابر اسیدیتر بود؛ ضمن اینکه مقادیر هدایت الکتریکی (ds/m 3/1)، فسفر (mg/L 6/16)، ماده آلی (% 5/2)، نیتروژن (% 14/0) و ماسه (% 72) در کوه پیغمبر نسبت به دو منطقه دیگر بیشتر بود. همچنین، مقادیر پتاسیم (mg/L 6/307)، آهک (% 1/17)، رطوبت اشباع (% 7/31)، سیلت (% 34) و رس (% 12) در منطقه پرور بیشتر بود. ارتفاع از سطح دریا، بارندگی سالانه، دمای سالانه، حداکثر دمای گرمترین ماه، ماده آلی، نیتروژن، فسفر، پتاسیم، رطوبت اشباع و آهک بیشترین همبستگی معنیدار را با صفات مورفولوژیک و ترکیب‌های اسانس داشتند. با توجه به اینکه سطح تحت اشغال این گونه در جمعیت‌های مطالعه‌شده (AOO) 4 کیلومترمربع و محدوده حضور آن در استان (EOO) 15735 کیلومترمربع است، جایگاه حفاظتی آن CR (در بحران انقراض) تعیین گردید.
نتیجه‌گیری: بهطورکلی، عوامل محیطی، بهویژه ارتفاع از سطح دریا بر خصوصیات عملکردی H. oxyodontus تأثیر قابلتوجهی داشتند. در کوه پیغمبر با پایینترین ارتفاع، شاخصهای رویشی این گونه بیشتر از دو منطقه مرتفعتر بود. لذا بهمنظور بهره‌برداری اقتصادی از عرصههای طبیعی تخریبیافته یا اراضی کمبازده میتوان کاشت این گونه را برای مناطق کمارتفاع کوهستانی و استپها توصیه نمود. اما اگر هدف بهرهبرداران خواص درمانی آن باشد، با توجه به مقادیر بیشتر ترپنهای اکسیژنه و سایر ترکیب‌های شیمیایی با خواص درمانی بالاتر در منطقه پرور بهعنوان مرتفعترین منطقه بررسیشده، میتوان این گونه را در ارتفاعات کشت نمود. همچنین، برای کشت تجاری این گونه در مزارع میتوان از بذور اکوتیپهای کوهستانی آن استفاده کرد.
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |