نویسنده مسئول، استاد، گروه احیا مناطق خشک و کوهستانی، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تهران، کرج، ایران. رایان نامه: harzani@ut.ac.ir
چکیده: (766 مشاهده)
سابقه و هدف: طی دهه های گذشته، بهره برداری مستمر از مراتع بدون توجه به توان اکولوژیک آنها سبب تخریب این منابع گردیده است. همین امر جامعه مرتعداران را بر آن داشت که با ارائه راهکارهای علمی، استفاده از سایر توانمندیهای مرتع را در دستور کار خود قرار دهند. در کشوری مثل ایران نیز که جمعیت بهره‌بردار زیاد است، باید تلاش گردد تا با در نظر گرفتن استفادههای فرعی مرتعی، واحدهای اقتصادی در سطح‌های کوچک‌تر عملی گردد؛ بنابراین ارزیابی اراضی مرتعی و تعیین قابلیت آنها جهت استفادههای چندمنظوره به منظور مدیریت پایدار مراتع ضروری به نظر می‌رسد. شناسایی انواع استفادههای ممکن از مراتع منطقه و چگونگی توأم نمودن آنها، اولویت‌بندی انواع استفادههای ممکن از نظر اکولوژیکی و اقتصادی، برنامه‌ریزی جهت استفاده از همه پتانسیلها، خدمات و توانمندیهای مرتع (به منظور ایجاد کار و افزایش درآمد سرانه بهره‌برداران) مانند استفاده از گیاهان دارویی، استفاده از گیاهان شهدزا، چرای دام و تولید علوفه از اهداف تحقیق حاضر می‌باشد.
مواد و روش‌ها: این مطالعه در مرتع لارک (جزء دهستان آزادبر) بخش آسارا شهرستان کرج استان البرز در سال 1397 انجام پذیرفت. پس از تعیین تیپ‌های گیاهی، نمونه‌برداری توسط واحدهای نمونه‌برداری (پلات) با روش تصادفی – سیستماتیک انجام شد. در هر تیپ گیاهی با توجه به پوشش گیاهی منطقه چهار ترانسکت ۱۰۰ متری عمود بر هم (دو ترانسکت موازی با جهت شیب و دو ترانسکت عمود بر جهت شیب) و در طول هر ترانسکت ۱۰ پلات یک مترمربعی مستقر شد. پایه و اساس این تحقیق مبتنی بر ارزیابی و شناسایی ویژگی ها و پتانسیل تیپ های گیاهی بود. لذا در این تحقیق ابتدا گیاهان منطقه و کاربرد آنها با استفاده از فلورهای معتبر، شناسایی سپس انواع کاربری گیاهان مشخص گردید. ابتدا بر اساس روش فائو (1991) و همچنین با دستورالعمل ارائه‌شده جهت تعیین شایستگی استفاده چندمنظوره (ارزانی و همکاران، 2008)، شایستگی تیپ های گیاهی برای چرای دام، استفاده از گیاهان داروئی و زنبورداری مشخص و با به‌کارگیری سیستم های اطلاعات جغرافیایی در مقیاس مناسب نقشه‌های لازم تهیه گردید. سپس از طریق نتیجه ارزش‌گذاری بازاری، درآمد هریک از انواع استفاده‌ها تعیین گردید پس از مشخص نمودن شایستگی تیپ‌های گیاهی و با در نظر گرفتن ظرفیت چرای دام در مراتع لارک و همچنین مصاحبه با مرتعدار، ابتدا درآمد حاصل از فروش گوسفند و فرآورده‌های لبنی و سپس هزینه‌های مربوط به نگهداری دام از جمله هزینه دارو و واکسن، علوفه دستی و چوپان برآورد گردید و در نهایت سود خالص حاصل از چرای دام محاسبه شد. مقادیر تولید سالانه عسل و همچنین تولید گیاهان داروئی در مرتع مورد مطالعه، میانگین سالانه تولید عسل و گیاهان داروئی در سطح منطقه محاسبه شده و آنگاه بر اساس نسبت اتکای زنبور به پوشش مرتعی که در مصاحبه با زنبورداران منطقه و بر اساس تجربیات آنان برآورد گردید میزان عسل تولیدی در سطح مراتع منطقه برآورد شد. در ادامه، میزان تولید گیاهان دارای ارزش دارویی متکی به هر یک از تیپ‌های مرتعی منطقه بر اساس مساحت هر تیپ و درجه شایستگی آن محاسبه گردید.
نتایج: نتایج نهایی مدل چرای گوسفند نشان داد از کل مراتع منطقه موردمطالعه ۵۸/۸۶ درصد در طبقه S2 (شایستگی متوسط) و ۵/۶ درصد در طبقه S3 (شایستگی کم) قرار دارند. نتایج و طبقات شایستگی تیپ‌ها در مدل زنبورداری نشان می‌دهد که از کل مراتع منطقه 17/14 درصد در طبقه S1 (شایستگی بالا) و 91/78 درصد در طبقه S2 قرار دارند. نتایج تعیین شایستگی گیاهان دارویی حاکی از این است که از کل مراتع منطقه 25/55 در طبقه S2 و 83/37 درصد در طبقه S3 قرار گرفتند. نتیجه ارزش‌گذاری بازاری هر یک از انواع استفاده‌ها نشان داد که درآمد حاصل از چرای دام در مرتع لارک 2,300,000,000 ریال می‌باشد که با احتساب درآمد حاصل از زنبورداری (260,000,000 ریال) و گیاهان دارویی (۲۰۲,۰۰۰,۰۰۰ ریال) با رعایت اصول بهره‌برداری مناسب در مجموع می‌توان ۴۶2,000,000 ریال به این رقم افزود
نتیجه‌گیری: کاهش درصد ترکیب پوشش گیاهی شهدزا و گرده‌زا و فاصله از جاده و مسیر و همچنین شیب تند در بعضی از تیپ‌ها از عوامل کاهش‌دهنده و دما و فاصله از منابع آب از عوامل افزایش‌دهنده شایستگی مراتع این حوزه برای زنبورداری بودند. قابلیت دسترسی در تیپ‌های گیاهی بالادست و عدم وجود قابل قبول گیاهان دارویی و صنعتی در تیپ‌های پایین‌دست باعث ایجاد محدودیت و ترکیب و تولید قابل بهره‌برداری در تیپ‌های گیاهی بالادست از عوامل افزایش‌دهنده شایستگی برای بهره‌برداری از گیاهان دارویی – صنعتی می‌باشند که در خصوص گیاهان دارویی که مورد چرای دام قرا می گیرند با توجه به حضور دام در این مرتع اولویت به چرای دام داده می شود. پایین بودن کلاس خوشخوراکی و حد بهره‌برداری مجاز، گرایش و وضعیت ضعیف، بهره‌برداری نادرست در سال‌های گذشته و کاهش میزان تولید علوفه و شیب زیاد از مهم‌ترین دلایل کاهش‌دهنده و کمیت و کیفیت منابع آب از عوامل افزایش‌دهنده شایستگی جهت چرای دام می‌باشند. با توجه به نتیجه ارزش‌گذاری بازاری هر یک از انواع استفاده‌ها می توان در کنار دامداری در غالب استفاده چند منظوره از مرتع درآمد حاصل از زنبورداری و گیاهان دارویی را با رعایت اصول بهره‌برداری مناسب به در آمد بهره‌بردار افزود و به اقتصادی شدن سامان عرفی کمک کرد و حتی به همان نسبت از ظرفیت چرای مرتع کم کرد.
مواد و روش‌ها: این مطالعه در مرتع لارک (جزء دهستان آزادبر) بخش آسارا شهرستان کرج استان البرز در سال 1397 انجام پذیرفت. پس از تعیین تیپ‌های گیاهی، نمونه‌برداری توسط واحدهای نمونه‌برداری (پلات) با روش تصادفی – سیستماتیک انجام شد. در هر تیپ گیاهی با توجه به پوشش گیاهی منطقه چهار ترانسکت ۱۰۰ متری عمود بر هم (دو ترانسکت موازی با جهت شیب و دو ترانسکت عمود بر جهت شیب) و در طول هر ترانسکت ۱۰ پلات یک مترمربعی مستقر شد. پایه و اساس این تحقیق مبتنی بر ارزیابی و شناسایی ویژگی ها و پتانسیل تیپ های گیاهی بود. لذا در این تحقیق ابتدا گیاهان منطقه و کاربرد آنها با استفاده از فلورهای معتبر، شناسایی سپس انواع کاربری گیاهان مشخص گردید. ابتدا بر اساس روش فائو (1991) و همچنین با دستورالعمل ارائه‌شده جهت تعیین شایستگی استفاده چندمنظوره (ارزانی و همکاران، 2008)، شایستگی تیپ های گیاهی برای چرای دام، استفاده از گیاهان داروئی و زنبورداری مشخص و با به‌کارگیری سیستم های اطلاعات جغرافیایی در مقیاس مناسب نقشه‌های لازم تهیه گردید. سپس از طریق نتیجه ارزش‌گذاری بازاری، درآمد هریک از انواع استفاده‌ها تعیین گردید پس از مشخص نمودن شایستگی تیپ‌های گیاهی و با در نظر گرفتن ظرفیت چرای دام در مراتع لارک و همچنین مصاحبه با مرتعدار، ابتدا درآمد حاصل از فروش گوسفند و فرآورده‌های لبنی و سپس هزینه‌های مربوط به نگهداری دام از جمله هزینه دارو و واکسن، علوفه دستی و چوپان برآورد گردید و در نهایت سود خالص حاصل از چرای دام محاسبه شد. مقادیر تولید سالانه عسل و همچنین تولید گیاهان داروئی در مرتع مورد مطالعه، میانگین سالانه تولید عسل و گیاهان داروئی در سطح منطقه محاسبه شده و آنگاه بر اساس نسبت اتکای زنبور به پوشش مرتعی که در مصاحبه با زنبورداران منطقه و بر اساس تجربیات آنان برآورد گردید میزان عسل تولیدی در سطح مراتع منطقه برآورد شد. در ادامه، میزان تولید گیاهان دارای ارزش دارویی متکی به هر یک از تیپ‌های مرتعی منطقه بر اساس مساحت هر تیپ و درجه شایستگی آن محاسبه گردید.
نتایج: نتایج نهایی مدل چرای گوسفند نشان داد از کل مراتع منطقه موردمطالعه ۵۸/۸۶ درصد در طبقه S2 (شایستگی متوسط) و ۵/۶ درصد در طبقه S3 (شایستگی کم) قرار دارند. نتایج و طبقات شایستگی تیپ‌ها در مدل زنبورداری نشان می‌دهد که از کل مراتع منطقه 17/14 درصد در طبقه S1 (شایستگی بالا) و 91/78 درصد در طبقه S2 قرار دارند. نتایج تعیین شایستگی گیاهان دارویی حاکی از این است که از کل مراتع منطقه 25/55 در طبقه S2 و 83/37 درصد در طبقه S3 قرار گرفتند. نتیجه ارزش‌گذاری بازاری هر یک از انواع استفاده‌ها نشان داد که درآمد حاصل از چرای دام در مرتع لارک 2,300,000,000 ریال می‌باشد که با احتساب درآمد حاصل از زنبورداری (260,000,000 ریال) و گیاهان دارویی (۲۰۲,۰۰۰,۰۰۰ ریال) با رعایت اصول بهره‌برداری مناسب در مجموع می‌توان ۴۶2,000,000 ریال به این رقم افزود
نتیجه‌گیری: کاهش درصد ترکیب پوشش گیاهی شهدزا و گرده‌زا و فاصله از جاده و مسیر و همچنین شیب تند در بعضی از تیپ‌ها از عوامل کاهش‌دهنده و دما و فاصله از منابع آب از عوامل افزایش‌دهنده شایستگی مراتع این حوزه برای زنبورداری بودند. قابلیت دسترسی در تیپ‌های گیاهی بالادست و عدم وجود قابل قبول گیاهان دارویی و صنعتی در تیپ‌های پایین‌دست باعث ایجاد محدودیت و ترکیب و تولید قابل بهره‌برداری در تیپ‌های گیاهی بالادست از عوامل افزایش‌دهنده شایستگی برای بهره‌برداری از گیاهان دارویی – صنعتی می‌باشند که در خصوص گیاهان دارویی که مورد چرای دام قرا می گیرند با توجه به حضور دام در این مرتع اولویت به چرای دام داده می شود. پایین بودن کلاس خوشخوراکی و حد بهره‌برداری مجاز، گرایش و وضعیت ضعیف، بهره‌برداری نادرست در سال‌های گذشته و کاهش میزان تولید علوفه و شیب زیاد از مهم‌ترین دلایل کاهش‌دهنده و کمیت و کیفیت منابع آب از عوامل افزایش‌دهنده شایستگی جهت چرای دام می‌باشند. با توجه به نتیجه ارزش‌گذاری بازاری هر یک از انواع استفاده‌ها می توان در کنار دامداری در غالب استفاده چند منظوره از مرتع درآمد حاصل از زنبورداری و گیاهان دارویی را با رعایت اصول بهره‌برداری مناسب به در آمد بهره‌بردار افزود و به اقتصادی شدن سامان عرفی کمک کرد و حتی به همان نسبت از ظرفیت چرای مرتع کم کرد.
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
